H 28η Απριλίου 2024 είναι η Παγκόσμια Ημέρα για την υγεία και ασφάλεια στην εργασία. Φέτος αφιερώνεται στη κλιματική κρίση που επηρεάζει τη καθημερινότητα όλων μας. Και αυτή η κρίση δεν θα μπορούσε να μην έχει καταλυτική επίδραση – μεταξύ άλλων- και στον κόσμο της εργασίας.
Σύμφωνα με αναλυτική έκθεση της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ILO) που δημοσιεύθηκε την 22/4/2024 ( www.ilo.org) υπολογίζεται ότι περίπου 70% του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού επηρεάζεται άμεσα από τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης λόγω θερμοκρασίας ( υψηλής ή χαμηλής) ως προς την υγεία και ασφάλεια στην εργασία. Πέραν τούτου μεγάλος αριθμός εργαζομένων παγκοσμίως εκτίθεται σε διάφορους κινδύνους, όπως λόγω υπεριώδους ακτινοβολίας, ατμοσφαιρικής ρύπανσης , χημικών ουσιών κλπ. με συνέπεια εργατικά ατυχήματα ( ή δυστυχήματα) και επαγγελματικές ασθένειες. Η ως άνω έκθεση συστήνει βελτίωση της νομοθεσίας, αλλά και ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου ( μεταξύ ιδίως των κοινωνικών εταίρων, δηλαδή των εκπροσώπων εργοδοτών και εργαζομένων) σε διεθνές επίπεδο . Μάλιστα αναδεικνύει την ανάγκη εμπλουτισμού των συλλογικών συμβάσεων εργασίας και με «κλιματικές ρήτρες». Άλλοι διεθνείς φορείς με σημαντική συνεισφορά στο θέμα είναι ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία ( www.osha.europa.eu) και το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και εργασίας (www.eurofound.eu).
Από πλευράς νομολογίας αξίζει μνείας ,εντελώς ενδεικτικά, η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων- ΕΔΔΑ κατά της Ελβετίας ( αρ.προσφ. 53600/2020, απόφαση 9/4/2024 , υπόθεση Verein Klimaseniorrinen Schweiz κατά Ελβετίας).Η απόφαση αυτή είναι αναμφισβήτητα ρηξικέλευθη. Αναγνωρίζει ρητά και ανεπιφύλακτα το ανθρώπινο δικαίωμα κάθε πολίτη να προστατεύεται αποτελεσματικά από το κράτος στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του , οι οποίες ( πτυχές) προφανώς επηρεάζονται από τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης. Η προσφεύγουσα Ένωση ‘’Ηλικιωμένες για τη προστασία του κλίματος ” που εκπροσωπούσε 2500 ηλικιωμένες γυναίκες σπό την Ελβετία δικαιώθηκε, αφού το ΕΔΔΑ δέχθηκε ορθά ότι συντρέχει παραβίαση αρθ. 8 της Ευρωπαικής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου- ΕΣΔΑ (δικαίωμα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή) λόγω αργής διαδικασίας λήψης αποτελεσματικών μέτρων εκ μέρους της Ελβετίας για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης,αλλά και παραβίαση αρθρ.6 της ΕΣΔΑ ως προς το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη. Έτσι επιδίκασε σε βάρος του καθού αποζημίωση της προσφεύγουσας Ένωσης ύψους 80.000 €.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση η ως άνω Ένωση προσέφυγε στο Δικαστήριο του Στρασβούργου επικαλούμενη μη επαρκή και μη έγκαιρη λήψη δεσμευτικά συμφωνημένων μέτρων έναντι της κλιματικής κρίσης εκ μέρους της Ελβετίας. Πρόκειται μεταξύ άλλων για το ζήτημα της εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου ( όπως το διοξείδιο του άνθρακα) , προερχόμενα ιδίως από τη καύση ορυκτών καυσίμων που συμβάλλουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη με σοβαρό κίνδυνο υπέρβασης του ορίου 1,5ο C έναντι της μέσης θερμοκρασίας της γης κατά τη προβιομηχανική εποχή. Ως γνωστόν, με την εμβληματική διεθνή σύμβαση του Παρισιού για το κλίμα που τέθηκε σε ισχύ το 2016 αλλά και με μετέπειτα πρωτοβουλίες τα συμβαλλόμενα σε αυτήν κράτη ( με τη συνδρομή και του ΟΗΕ,αλλά και διεθνών οργανισμών κύρους και τεχνογνωσίας) έχουν αναλάβει συγκεκριμένες δεσμεύσεις για τη λήψη αποτελεσματικών μέτρων έγκαιρης αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης , με έμφαση μάλιστα στις επόμενες 3 δεκαετίες. Προφανώς οι ρυθμοί σχεδιασμού και κυρίως εφαρμογής ποσοτικοποιημένα των μέτρων αυτών στη πράξη, έως σήμερα , δεν κρίνονται επαρκείς- ενόψει και νεώτερων επιστημονικών δεδομένων- από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, η οποία κάνει επείγουσα έκκληση για επίσπευση συντονισμένης και μη αλληλοαναιρούμενης παγκόσμιας δράσης.
Η απόφαση της μείζονος σύνθεσης ( 17μελούς) του ΕΔΔΑ λοιπόν δέχθηκε ότι συντρέχει παραβίαση ιδίως του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ για την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, δεδομένου ότι η ανθρωπογενής κλιματική κρίση επηρεάζει τη καθημερινότητα όλων των πολιτών. Επομένως η μη λήψη ή η λήψη με αργούς ρυθμούς σχετικών μέτρων προστασίας συνιστά παραβίαση του ως άνω ανθρώπινου δικαιώματος.Εν προκειμένω, η προσφεύγουσα Ένωση εκπροσωπούσε περίπου 2500 ηλικιωμένες γυναίκες από την Ελβετία σε στάδιο λίγο πριν ή μετά τη συνταξιοδότηση , οι οποίες χρήζουν προστασίας από τους ολοένα εντεινόμενους κινδύνους που εγκυμονεί η κλιματική κρίση για την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή τους,αλλά και για την υγεία και τη διαβίωσή τους ( π.χ. στους καύσωνες).
Προφανώς εδώ υπονοείται η ανάγκη κατοχύρωσης ενός αξιοπρεπούς περιβάλλοντος διαβίωσης, με υγεία και ασφάλεια. Υπενθυμίζεται ότι το ανθρώπινο δικαίωμα σε ένα υγιές και ασφαλές εργασιακό περιβάλλον έχει αναγνωριστεί ρητά ως θεμελιώδες ( fundamental) από τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (ILO) το 2022. Ασφαλώς η σχολιαζόμενη απόφαση συμβάλλει στη πληρέστερη θεώρηση του ζητήματος: το περιβαλλοντικό κεκτημένο αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο, μόνο εφόσον συνδυάζεται με το κοινωνικό κεκτημένο. Τούτο σημαίνει ότι η κλιματική κρίση δεν έχει μόνο αποτύπωμα άνθρακα, αλλά και ανθρωπογενές αποτύπωμα. Άρα η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος συνδέεται αναπόσπαστα με τη προστασία του ανθρώπινου περιβάλλοντος. Επομένως αναδεικνύεται σήμερα περισσότερο επίκαιρο από ποτέ το επείγον αίτημα για κλιματική δικαιοσύνη χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς τόσο σε επίπεδο κοινωνιών όσο και σε επίπεδο κρατών , είτε είναι μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης ( 46 κράτη μέλη) είτε ευρύτερα μέλη του ΟΗΕ (193 κράτη μέλη).
Σημειώνεται ότι μαζί με την ως άνω Ένωση προσέφυγαν στο ΕΔΔΑ ατομικά και 4 Ελβετοί πολίτες , αλλά οι προσφυγές τους απορρίφθηκαν ως μη αποδεκτές, λόγω μη στοιχειοθέτησης του αναγκαίου για θύμα της σχετικής παραβίασης άμεσου και προσωπικού έννομου συμφέροντος ( αρθρ.34 ΕΣΔΑ). Την 9/4/2024 εκδόθηκε επίσης απόφαση και για μία άλλη προσφυγή 6 νέων από τη Πορτογαλία κατά 32 κρατών (Duarte Agostinho v. Portugal etc.).Αυτοί οι προσφεύγοντες επικαλούνταν αδράνεια των αντιδίκων κρατών να λάβουν γρήγορα και αποτελεσματικά μέτρα για τη κλιματική κρίση. Η προσφυγή αυτή απορρίφθηκε, διότι δεν εξαντλήθηκαν τα εσωτερικά ένδικα μέσα, αλλά και διότι το πεδίο αναφοράς δεν θα μπορούσε να υπερβεί τα όρια της έννομης τάξης της Πορτογαλίας, όπου κατοικούν οι προσφεύγοντες νέοι ηλικίας 16-24 ετών.
Παρά ταύτα το κομβικό σημείο αναφοράς είναι ότι για πρώτη φορά το ΕΔΔΑ αναγνωρίζει ως ανθρώπινο δικαίωμα συνδεόμενο με την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή την αποτελεσματική προστασία κάθε πολίτη από τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης με πρωτοβουλία του κράτους όπου κατοικεί ή διαμένει. Μάλιστα, εν προκειμένω, οι προσφεύγουσες ήταν όλες γυναίκες και είχαν διανύσει τον εργασιακό τους βίο προσδοκώντας εύλογα σε ένα υγιές και ασφαλές περιβάλλον διαβίωσης μετά τη συνταξιοδότησή τους ως επιστέγασμα αυτής της μακράς διαδρομής εργασίας. Η δικαίωση τους βέβαια προέκυψε ως αποδοχή μίας συλλογικής προσφυγής , πράγμα που σηματοδοτεί ως πλέον πρόσφορη , τουλάχιστον στη παρούσα συγκυρία, την οδό συλλογικών προσφυγών σε θέματα προστασίας από τη κλιματική κρίση. Πάντως δεν αποκλείεται η ευδοκίμηση και ατομικών σχετικών προσφυγών στο μέλλον , εφόσον βεβαίως τεκμηριώνεται , μεταξύ άλλων, με πληρότητα το προσωπικό και άμεσο έννομο συμφέρον του εκάστοτε προσφεύγοντος. Επισημαίνεται μάλιστα η εμπεριστατωμένη τεκμηρίωση της απόφασης που αριθμεί 260 σελίδες και προσφέρεται για γόνιμη μελέτη και ανάλυση σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο.
Ειδικά ως προς το εργασιακό περιβάλλον τονίζεται η βασική υποχρέωση πρόνοιας του εργοδότη. Στο πλαίσιο αυτής εντάσσεται η λήψη και όλων των αναγκαίων μέτρων προστασίας της υγείας και ασφάλειας των εργαζόμενων ( σε συνεργασία μαζί τους) με έμφαση στη πρόληψη. Αυτή η υποχρέωση χρήζει πλέον εμπλουτισμού υπό το πρίσμα και της κλιματικής κρίσης που επηρεάζει ποικιλότροπα το φαινόμενο της εργασίας και μάλιστα υπό συνθήκες εξάρτησης. Επιπλέον τίθεται και ζήτημα επανοριοθέτησης του διευθυντικού δικαιώματος του εργοδότη, ώστε να γίνει πιο λειτουργικό, όπως απαιτεί ένα σύγχρονο εκ των πραγμάτων κλιματοκεντρικό και αξιοπρεπές εργασιακό περιβάλλον.
Συμπερασματικά, η σχολιαζόμενη απόφαση του ΕΔΔΑ αποτελεί , υπό το πρίσμα και της Παγκόσμιας Ημέρας για την υγεία και ασφάλεια στην εργασία, όπως η συμβολική αυτή ημέρα αναδεικνύεται και από το Ελληνικό Ινστιτούτο για την υγεία και ασφάλεια στην εργασία ( ΕΛΙΝΥΑΕ, www.elinyae.gr), ένα καταλυτικό νομολογιακό προηγούμενο. Κάθε πολίτης δικαιούται έγκαιρη και αποτελεσματική προστασία από τη κλιματική κρίση χωρίς καθυστερήσεις, ώστε να μην παραβιάζονται ουσιώδη ανθρώπινα δικαιώματα του, όπως το δικαίωμα σε ένα αξιοπρεπές εργασιακό περιβάλλον, με υγεία και ασφάλεια στην εργασία. Άλλωστε η κλιματική κρίση δεν πλήττει στη καθημερινότητα όλους το ίδιο.Ασθενέστερες οικονομίες και ευάλωτες ομάδες πολιτών, όπως νέοι, γυναίκες, ηλικιωμένοι, φτωχοί εργαζόμενοι και συνταξιούχοι, ΑΜΕΑ, πολίτες με περιορισμένα οικονομικά μέσα πλήττονται εκ των πραγμάτων- και λόγω της κλιματικής κρίσης- περισσότερο, οπότε χρήζουν και αυξημένης προστασίας.Αυτό επιτάσσει και το καλώς νοούμενο δημόσιο συμφέρον σε κοινωνίες με βιώσιμη ανάπτυξη, ενσυναίσθηση, κοινωνική αλληλεγγύη και συμπερίληψη στη πράξη.
(Ο Γιώργος Βλασσόπουλος είναι Δικηγόρος- Διδάκτωρ Νομικής)